Pochodzenie nazwiska Rocławski
Komputerowy słownik języka polskiego pod hasłem nazwisko podaje: «nazwa rodowa, wspólne dla całej rodziny miano, które dzieci biorą zazwyczaj po ojcu, a żona po mężu». Nazwisko w dziejach ludzkości pojawia się stosunkowo późno. Bierze się ono zapewne z chęci jednoznacznego wskazywania osób, o których się orzeka, którym się coś przypisuje. Wzrost ludności doprowadził do tego, że imię przestało wystarczać do zidentyfikowania człowieka w społeczeństwie. Tak było też w Polsce, o czym mowa w części poświęconej nazwisku w kulturze polskiej. Źródło, z jakiego wywodzi się nazwisko nie jest zawsze łatwe do jednoznacznego ustalenia.
Józef Bubak w książce Proces kształtowania się polskiego nazwiska mieszczańskiego i chłopskiego (Kraków 1986), powołując się na S. Rosponda informuje:
„W zasadzie były trzy sposoby nazwotwórcze, powszechne dla określenia osób: 1. jaki jesteś? (...), 2. czyj jesteś? (...), 3. skąd jesteś.”
Józef Bubak podaje również, że z dużym prawdopodobieństwem można uznać okres między XV a końcem XVII wieku za decydujący dla kształtowania się form nazwiska polskiego dla środowiska mieszczańskiego i chłopskiego.
Bogusław Kreja w Księdze nazwisk ziemi gdańskiej (Wydaw. UG, Gdańsk 1998) o nazwisku Rocławski napisał:
<< Nazwisko Rocławski (670) występuje przede wszystkim w: Gd 248, By 143, To 67, El 59, Po 24, Ol 23, Os 18, Ko 15 itd. Jest też nazwisko o wariancie Rosławski (38): Gd 16, Ka 6, Sk 5 itd., a także – bardzo rzadkie – nazwisko Rocław (9): Go 6, Sz 2, By 1 i Rosław (4): Tb 2, Bs i Wa po 1.
Nazwisko Rocławski należy wyprowadzać z wsi o nazwie Rocławki. W WUNM forma na Ro- nie jest notowana, ale por. tu (w WUNM) formę na Ra-: Racławki, wieś, gm. Chojnice, woj. bydgoskie; SG IX (1888) pisze o tej wsi w sposób następujący: „Rocławki, niem. Rakelwitz al. Rachelwitz, dobra ryc., pow. chojnicki, st. p., tel. i kol. Silno (o 3 klm.), par. kat. Ostrowite, ewang. Chojnice (7 klm.) (...). W 1868 r. było 17 bud., 5 dm., 103 mk., 75 kat., 28 ew.; 1885 r. 6 dm., 18 dym., 119 mk., 86 kat., 33 ew. (...)”.
W SSNO jest notowana jednostkowa n.o. Roc(s)ław: „Bona ... Roczeslai de Mlicze” 1497 r. Matr II, też Rodsław: „Quedam domina nomine Sertha (!), cognata domini Rodslay, plebani de Zechanowz” XIV p. post. (1270) Jck. Któreś z tych staropolskich imion złożonych najpewniej stało się podstawą dla n.m. Rocławki. >>
B. Kreja w swoim wywodzie na temat pochodzenia nazwiska Rocławski i nazwy miejscowej Rocławki nawet nie wspomina o imieniu Racław, od którego mogą przecież pochodzić nazwy miejscowe Racławki leżące niedaleko Chojnic i niedaleko Wrześni (B.Kreja wymienia tylko miejscowość Racławki leżącą niedaleko Chojnic). Imię Racław stało się nazwiskiem i z tym imieniem należy wiązać wiele nazwisk występujących na terenie całej Polski. W polszczyźnie Pomorza (zasięg tego zjawiska był nieco szerszy) nagłosowa grupa głoskowa ra- przechodzi w re- (radło > redło, raki > reki, ramię > remię, rano > reno) i dlatego tu imię Racław ma postać Recław. Nazwisko Recław często występuje na Pomorzu. W czasach mojej nauki w Liceum Pedagogicznym w Kościerzynie woźnym w tej szkole był pan Recław. Ciekawy jest, w kontekście uwag wypowiedzianych przy nazwisku Rocławski, wywód B. Krei na temat pochodzenia nazwiska Recław. B. Kreja pisze:
<< Recław, też oczywiście zniemczona wersja Retzlaff (itp.), da się bardzo prosto sprowadzić do pospolitego w języku staropolskim imienia dwuczłonowego Radosław. W wersji z Re-: Redosław, która jest tą właściwą formą wyjściową dla nazwisk typu Recław, zostało ono – jedyny raz przed XVI w. – zapisane w XIV w.: Redeslao 1324 r. >>
B. Kreja nie analizuje nazwiska Racławski. Niestety, nie wiemy, dlaczego na to nazwisko nie zwrócił uwagi. Występuje ono na ziemi gdańskiej. Oto frekwencja tego nazwiska w dawnych województwach:
Racławski (381) Gd 28, El 6, Sł 8, By 41, To 40, Sz 23, Wr 26, Lu 26, Wa 24, Ks 20, Tb 20, Op 16, ZG 14, Kl 4, Ol 13, Ns 10, Ta 8, BB 7, Ka 7, Ci 1, Go 6, JG 2, Ki 4, Ko 2, Kr 4, Ls 5, Łd 1, Os 6, Pl 2, Pt 1, Po 3, Pr 1, Su 1
Nazwisko Racławski jest znane już w XVI wieku. W SG, t.IX, s.368 jest informacja o miejscowości Racławki leżącej kilka kilometrów na południowy-zachód od Wrześni. Czytamy tam:
Racławki, fol. do Targowej Górki, pow. średzki, o 7 klm. na zach.-południe od Wrześni (st.dr.żel.), par., okr. domin. i poczta w Targowej Górce, 7 dm. i 118 mk.; właścicielem jest król pruski. R. należały w r. 1578 do Jana i Stanisława Racławskich i nie miały kmieci; w r. 1618 posiadał jedną część Wojciech Racławski z wiatrakiem, a drugą Aleksander Kębłowski. Przy schyłku zeszłego wieku były w ręku Mateusza Drogońskiego; następnie przeszły do Kosińskich. E. Cal.
Na przełomie XIII i XIV w. żyła w Jani pod Skórczem Racława, żona Gotszałka, który za zgodą żony Racławy i synów (Michała, Jakuba, Mikołaja i Stefana) sprzedał w 1307 r. majątki, jakie miał po przodkach na Kujawach, a w 1311 r. otrzymał od Zakonu wieś Turza. Te informacje podają K. Bruski i B. Śliwiński, autorzy bardzo interesującego artykułu Z dziejów rycerstwa w wiekach średnich (XIII–XV wiek) zamieszczonego w II tomie Kociewia (ZN im. Ossolińskich, 1992).
Od imienia Racława , jak podają autorzy Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (SG, t.IX, s.368) , pochodzi nazwa miejscowa Racławice. Autorzy SG powołują się na Słownik geograficzny Galicji Siarczyńskiego. To Siarczyński podaje, że wieś w pow. gorlickim Racławice leżąca w dolinie Sietnicy, lewobrzeżnym dopływie Ropy, została założona w r. 1253 przez Cedrona (Teodora) Jaksę h. Gryf, założyciela klasztoru cystersów w Szczyrzycu i nazwana od imienia żony Racławy.
Wybitny gdański językoznawca, Hubert Górnowicz, przekazał mi wiele lat temu informację, że Rocławscy przyszli na teren Kociewia z Kujaw w XVIII wieku. Nazwisko Rocławski wiązał z imieniem Radosław lub Rościsław. Obecność –o- w nazwisku tłumaczył zmianami, jakie były udziałem niemieckich kancelarii. Bardzo podobała mi się ta etymologia nazwiska. Na wiele lat przed urodzeniem się syna Radosława wiedziałem, że takie będzie jego imię. Imię to wybrałem w czasie studiów polonistycznych i moich zainteresowań antroponimicznych.
Na pewno nazwy miejscowości Racławki, Racławice są utworzone od imienia Racław. To imię jest skróconą wersją bardzo popularnego w staropolszczyźnie imienia Radosław. W nazwie Racławki jest morfem zdrabniający –k– i morfem wskazujący na rodowy charakter miejscowości –i. Osoba pochodząca ze wsi Racławki może otrzymać nazwisko Racław(k)-ski. Wiemy, że właścicielami miejscowości Racławki byli w 1578 r. Jan i Stanisław Racławscy. To można traktować jako dowód, że nazwisko Racławski pochodzi od nazwy miejscowej Racławki leżącej pod Wrześnią. Nie można jednak zupełnie wykluczyć, że nazwisko Racławski jest utworzone bezpośrednio od imienia Racław. Nazwa Racław w czasie nadawania nazwisk mogła funkcjonować jako w małym stopniu kojarząca się z imieniem. Mogła być odbierana jako przydomek. Nazwisko Rocławski jest nagminnie zmieniane na Racławski. Doświadczam tego na co dzień. Jest coś w szacie fonicznej nazwiska Rocławski, co utrudnia dobry odbiór Polakom cząstki Ro- . Nie można wykluczyć tu wpływu nazwiska Racławski na ten sposób odbioru. Może z podobnym zjawiskiem spotykają się posiadacze nazwiska Racławski .
W świetle badań genealogicznych, jakie przeprowadziłem do końca czerwca 2004 roku, mogę dziś powiedzieć, że zamiana nazwiska Rocławski na Racławski w dokumentach występuje bardzo rzadko. Z jeszcze mniejszą częstością spotyka się zamianę nazwiska Rocławski na Wrocławski. Dotyczy to zarówno dokumentów pisanych w języku niemieckim, jak i dokumentów pisanych w języku łacińskim. Nie wiem, jak w dokumentach wygląda zmiana nazwiska Racławski na Rocławski. Nazwisko Racławski w dokumentach, które przejrzałem w Państwowym Archiwum w Gdańsku i w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie nie występuje. Mogę więc powiedzieć, że są to dwa różne nazwiska. Nazwisko Racławski pochodzi od nazwy miejscowej Racławki i ma dokumentację od 1578 roku, a nazwisko Rocławski pochodzi od nazwy miejscowej Rocławki i ma dokumentację od 1677 roku. Mam nadzieję, że uda mi się w przyszłości znaleźć starsze dokumenty z nazwiskiem Rocławski. Ta przyszłość pojawiła się już. Dotarłem do zapisu nazwiska Rocławski z 1605 roku.
Nazwa miejscowa Rocławki, występująca w SG IX (1888), ma dokumentację bardzo starą:
<<W 1374 r. Winryk v. Kniprode, w. m. krzyżacki, nadał R. na prawie chełm. braciom: Mikołajowi i Jakubowi i tychże półbraciom Tomaszowi i Tymysławowi. Później posiadali je trzej Gotszalkowie, którzy ufundowali kościółek filial. do Ostrowitego i uposażyli 2 włókami.>>
W Rocławkach na pewno był dwór. Ślady jego obecności jeszcze dzisiaj są widoczne. Na pewno popełniono błąd, wprowadzając w okresie po II wojnie światowej nazwę Racławki. W księdze chrztów dla parafii Chojnice z lat 1651 – 1725 są Rocławki (Roclawki). Ilustruje to poniższy wpis z 27 maja 1651 r. (AdwP Chojnice, w 722).
zob. obok 1. zdjęcie
Ciekawy jest wpis z 26 lutego 1662 r. Tu mamy zapis miejscowości Rocławki w postaci Roclaws(ki). Litera s jest wyraźnie zapisana, a dalej widać ślad zapisu zapewne litery k i litery i. Taki zapis pojawia się w tej księdze tylko jeden raz. Może wpisujący znał nazwisko Rocławski związane z miejscowością Rocławki lub występujące w innych miejscowościach. Byłby to wtedy najstarszy znany mi zapis nazwiska Rocławski. Już nie teraz, zob. wyżej.
Jeden raz pojawia się zapis Wrocławki. Jest to zapis z 1663 r. W tym samym roku jest też zapis Rocławki.
Rocławki w pewnym okresie należą do parafii Ostrowite. W księdze zgonów dla parafii Ostrowite (AdwP, Ostrowite, w 1095) Rocławki są odnotowywane od 1761 do 1787 roku. Od stycznia 1788 roku pojawia się nazwa niemiecka Rakelwitz.
Rocławki leżą zaledwie pół kilometra od traktu wiodącego z Chojnic do Tucholi. Do Chojnic jest 10 km traktem, a do Tucholi nieco więcej, bo około 15 km. Jest to stary trakt łączący Chojnice ze Świeciem (zob. usytuowanie Rocławek (Racławek) na załączonej tu mapce).
zob. obok 2. zdjęcie
Rocławki zapewne powstały przed 1374 r. W tym roku wielki mistrz krzyżacki Winryk von Kniprode nadał na prawie chełmińskim istniejącą zapewne już wieś Rocławki. braciom: Mikołajowi i Jakubowi i ich półbraciom Tomaszowi i Tymysławowi. Postąpił tu podobnie, jak nieco wcześniej, bo w 1361 r., z Kęsowem, gdy istniejącą już wieś nadał w posiadanie dziedziczne na prawie chełmińskim Mikołajowi z Kęsowa. Nadał w zamian za konną i zbrojną służbę w razie potrzeby. Zapewne założycielem wsi był ktoś mocno związany z imieniem Rocław lub Rocława. Może użyto tu wcześniejszej postaci imienia Rocław czy Rocława: Rodsław lub Rodsława. Na południu Polski od imienia Racława utworzono nazwę wsi Racławice, tu, na północy Polski, od Rocława lub Rocławy utworzona nazwę wsi Rocławki. Imię Rocław utrwaliło się też w nazwisku Rocław. Nazwisko Rocław bardzo rzadko występuje w dokumentach, które przeglądałem. Nie można wykluczyć, że powstało ono wtórnie od nazwiska Rocławski. Rodziny zniemczone i sprotestantyzowane mogły odrzucać przyrostek –ski, który bardzo silnie wskazywał na polskie pochodzenie nosiciela nazwiska. To samo można powiedzieć o nazwisku Racław.
Teren, na którym leżą Rocławki , ciężko doświadczał w dziejach. Rocławki leżą na terenie Pomorza Gdańskiego. Początki dziejów Pomorza Gdańskiego sięgają czasów Bolesława Chrobrego. Z tego okresu pochodzi właśnie nazwa Pomorze Gdańskie. Po śmierci Mieszka II w 1032 r. Pomorze Gdańskie uniezależniło się od Polski. Ponownie do Polski przyłączył je w 1119 r. Bolesław Krzywousty. W okresie rozbicia dzielnicowego Pomorze Gdańskie jest rządzone przez ród Świeców, którzy będąc urzędnikami książęcymi wymówili posłuszeństwo książętom piastowskim. Władysław Łokietek na krótko po roku 1300 włączył Pomorze Gdańskie do Polski. Ród Świeców w 1308 roku oddał Pomorze Gdańskie Brandenburczykom. Wezwani przez Władysława Łokietka na pomoc Krzyżacy wypędzili Brandenburczyków, ale sami zajęli Pomorze Gdańskie. W Gdańsku dokonali rzezi. Pomorze Gdańskie jest w rękach Zakonu Krzyżackiego ponad 150 lat. Może właśnie za czasów Władysława Łokietka rycerz o imieniu Rocław otrzymuje ziemię, na której zakłada wieś o nazwie, która w swej podstawie ma jego imię lub imię jego żony. Płyną lata, zmieniają się właściciele. Może są to potomkowie Rocława o imionach Wojciech, Jakub, Jan, Tobiasz, których dla odróżnienia od innych Wojciechów, Jakubów, Janów i Tobiaszów z sąsiednich wsi nazywają Wojciech z Rocławek, Jakub z Rocławek, Jan z Rocławek, Tobiasz z Rocławek. W dobie tworzenia nazwisk ta forma przekształca się w postać z formantem –ski. Teraz mamy już Wojciecha Rocławskiego, Jakuba Rocławskiego, Jana Rocławskiego, Tobiasza Rocławskiego. Jeśli dobrze się wiodło Rocławskim w Rocławkach i przyrastało potomków, to w końcu mogło zabraknąć miejsca w Rocławkach na dalszy rozwój. Do tego mogły się przyczynić inne czynniki. Rocławscy mogli narazić się Winrykowi von Kniprode, wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu i musieli opuścić Rocławki. Ten przekazał je za służbę zbrojną braciom Mikołajowi i Jakubowi i ich półbraciom Tomaszowi i Tymysławowi. Jest wtedy rok 1374. Minęło zaledwie 10 lat od czasu powołania w Krakowie uniwersytetu.
Nie można wykluczyć, że nazwisko Rocławski powstało dopiero po roku 1374. Wiemy dzisiaj, że Krzyżacy w czasie 150 lat panowania na Pomorzu respektowali zwyczaje miejscowej ludności i zastane uregulowania prawne. Byli pragmatykami, starali się o jak najszybsze zagospodarowanie podbitych terenów. Popierali zakładanie wsi czynszowych na prawie niemieckim. Krzyżacy nie utracili Pomorza Gdańskiego pomimo klęski, jaką ponieśli w bitwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410. Wzrósł natomiast ucisk fiskalny. Nazwisko Rocławski mogło się ukształtować przed rokiem 1410 w sposób podobny do opisanego wyżej. Właściciele Rocławek od 1374 roku też nie mają jeszcze nazwisk. To oni mogli otrzymać przydomek z Rocławek lub nawet nazwisko Rocławski. Wydarzenia następnych lat także sprzyjały powstaniu nazwiska Rocławski.
W 1433 r. dochodzi do zbrojnej wyprawy odwetowej na Prusy Krzyżackie wojsk polskich i husyckich. Przez blisko półtora miesiąca wojska oblegały Chojnice. Niestety, bezskutecznie. Kilkunastotysięczna armia potrzebowała dużo żywności dla wojska i paszy dla koni. Spowodowało to ogromne zniszczenie gospodarstw chłopskich. Aby odbudować zniszczoną gospodarkę zakon krzyżacki sprowadza na te tereny niemieckich osadników z okolic Osnabrück (około 130 km na zachód od Hanoweru). Grupa ta przez stulecia stanowiła zwartą i skonsolidowaną grupę społeczną, posługującą się odrębnym dolnoniemieckim dialektem i odrębną kulturą ludową. W drugiej połowie XIX wieku teren, na którym zamieszkiwali, zaczęto nazywać Kosznajderią, a mieszkańców nazywano Kosznajdrami. Początkowo zamieszkiwali we wsiach: Silno, Piastoszyn, Ciechocin, Sławęcin, Lichnowy i Ostrowite. Z biegiem czasu rozprzestrzenili się na dalszą okolicę i w sumie opanowali 19 osad. Na pewno wieś Rocławki także mocno ucierpiała w czasie tej wyprawy wojsk polskich i husyckich. Wieś ta także została zasiedlona przez Kosznajdrów. Świadczą o tym nazwiska mieszkańców: Swantzow, Stückie, Wrytzow, Klatt, Kantow, Litz, Kriger, Tesman, Schünke, Tessman, Weylandt, Bucholtz, Rhöder itp. Rzadko spotyka się tu nazwisko o polskim brzmieniu: Trzebiatowski, Jażdżewski. Są to nazwiska z lat późniejszych.
Mieszkańcy wsi Rocławki mogli w tym czasie emigrować. Jako pochodzący ze wsi Rocławki w nowym miejscu zamieszkania otrzymywali nazwisko Rocławski.
Król Kazimierz IV Jagiellończyk zareagował na prośbę Związku Pruskiego o wzięcie w opiekę ziem pruskich wypowiedzeniem wojny Zakonowi Krzyżackiemu i ogłoszeniem 6 marca 1454 r. aktu inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego. Tak zaczęła się wojna trzynastoletnia. Kilka miesięcy później król z pospolitym ruszeniem znalazł się pod Chojnicami. Wyprawa wojenna zaczęła się jednak od klęski. Polacy ponieśli klęskę 18 września 1454 r. Świadkami tej klęski byli zapewne Rocławscy. Nie można wykluczyć ich udziału w walce. Wojna toczyła się dalej. W 1462 r. w bitwie pod Żarnowcem Polacy odnieśli zwycięstwo. Ostateczny sukces był możliwy dzięki temu, że Gdańsk i Elbląg we własnym zakresie i na własny koszt zorganizowały flotę kaperską, która blokowała dostawy drogą morską materiałów wojennych dla Zakonu Krzyżackiego. Krzyżacy zwrócili się o zawarcie pokoju. Pokój został podpisany 19 października 1466 r. w Toruniu. Polska odzyskała Pomorze Gdańskie, a także ziemie: chełmińską, michałowską i warmińską. Na Pomorzu Gdańskim zapanował na ponad 150 lat pokój. Dopiero najazd na Pomorze Gdańskie króla szwedzkiego Gustawa Adolfa przerwał okres pokoju. Walki toczyły się zapewne w rejonie zamieszkiwanym przez Rocławskich. Walki trwały w latach 1626-1629. Wojna pustoszyła wsie, ludzie tracili dobytek i dokumenty potwierdzające przywileje nadane jeszcze przez Krzyżaków. Ginęły też w pożarach kościołów księgi chrztów, ślubów i zgonów. To, co się zachowało do dnia dzisiejszego, ma szczególną wartość.
Ćwierć wieku później Szwedzi znowu wtargnęli na polskie ziemie. Zaczął się ciężki dla kraju okres „potopu szwedzkiego”. Tereny zamieszkałe przez Rocławskich znowu znalazły się w ogniu walki. W tych walkach na pewno brali udział Rocławscy, którzy mogli w tym czasie zamieszkiwać na wschód od Tucholi nad Jeziorem Wielkim Cekcyńskim lub kryli się w Borach Tucholskich, prowadząc wraz z innymi wojnę partyzancką ze szwedzkim najeźdźcą . Toczona tu przez kilka lat wojna partyzancka, przemarsze regularnych armii doprowadziły do zupełnego spustoszenia tych ziem. Komisarze królewscy, dokonujący w r. 1664 lustracji tych ziem zastali obraz tragiczny. Oto relacja z samego Osia i okolicy. W Osiu w 1649 r. było 18 gburów, a w czasie lustracji doliczono się 3 w Osiu i w okolicznych wsiach. Zniszczone i opustoszałe były młyny w Żurze i Grzybku, piec smolny w Oskim Piecu i folwark we Wierzchach w pobliżu Tlenia. Odtwarzano posługując się świadkami zaginione w wojennej zawierusze dokumenty lokacyjne.
Rocławscy, opuszczając Rocławki, obrali kierunek na wschód, przesuwając się w pasie ziemi wyznaczonej równoleżnikami 53°20’ i 53°30’. W następnym stuleciu dotrą aż nad brzeg Wisły. Na razie żyją gdzieś w okolicach Cekcyna i w samym Cekcynie.
Najstarszy dokument zawierający nazwisko Rocławski pochodzi z parafii Osie. To tu w 1677 roku udzielono chrztu Andrzejowi Stosowi, synowi Alberta i Reginy Stosów ze wsi Wierzchy. Ojcem chrzestnym był krawiec (sartor) Franciszek Rocławski z Cekcyna, a matką chrzestną była panna Regina, córka szewca (sutor) Alberta z Osia.
(zob. obok 3. zdjęcie)
Można powiedzieć, że w tym czasie nazwisko Rocławski istnieje, żyją jego użytkownicy. Od tego czasu możemy śledzić dzieje Rocławskich w dokumentach. To nie wyklucza możliwości dotarcia do dokumentów starszych. Zapewne nie będą to księgi kościelne zawierające dane o chrztach, ślubach i śmierci. Do takich zapisów zobowiązywał księży Sobór Trydencki (1545-1563). Zwyczaj zapisywania upowszechniał się jednak dopiero na początku XVII wieku. Nie będzie to zadanie łatwe. Chciałbym, aby nie było to wyzwaniem tylko dla piszącego te słowa.
Dalsze głębokie poszukiwania są konieczne. Trzeba też koniecznie wspomnieć o bardzo rozległych badaniach dziejów Rocławskich przez Norberta Rocławskiego z Niemiec. Te badania są udostępnione szerokiemu odbiorcy.
